Vasten met Bach
Uit het ‘Orgelbüchlein’
Orgelbüchlein, BWV 599-644
Bach
begon al in zijn tijd als hoforganist in Weimar (1708-1717) een eerste
collectie aan te leggen van koraalbewerkingen van Lutherse kerkliederen.
Blijkens de inhoudsopgave had het een bundel met 164 composities moeten worden,
maar het werden er uiteindelijk niet meer dan 46. Die ordening, gecombineerd
met de geringe lengte van de stukken, wijst erop dat Bach van plan is geweest
een complete cyclus van koraalvoorspelen voor in de kerk samen te stellen. Later,
in zijn tijd in Köthen, voorzag hij de bundel van een titelpagina. Daarop
staat: Orgel-Büchlein, Worinne einem anfahenden Organisten Anleitung
gegeben wird, auff allerhand Arth einen Choral durchzuführen… (Orgelboekje,
waarin een beginnend organist geleerd wordt een koraal op allerlei manieren te
bewerken…). De verzameling
bestemde hij dus toen pas als leerboek, wellicht om in 1722 te presenteren bij
zijn sollicitatie voor de post van Thomascantor in Leipzig, waar hem een
belangrijke onderwijstaak te wachten stond. De leerlingen zullen er een kluif
aan gehad hebben, want in een notendop bevatten de voorspelen het complete
gamma aan barokke klaviertechnieken.
Bron: “bachvereniging.nl”
°De
koraalbewerking over Ich ruf zu dir, Herr Jesu Christ (BWV 639)
1.Ich ruf zu dir; Herr Jesu Christ, ich bitt, erhör
mein Klagen!
Verleih mir Gnad zu dieser Frist, laβ mich doch nicht verzagen.
Den rechten glauben, Herr, ich mein, den wollest du mir geben,
dir zu leben, dem Nächsten nütz zu sein, dein Wort zu halten eben.
2.Ich bitt noch mehr, o Herre Gott, du kannst es mir
wohl geben:
Daβ ich nicht wieder werd zu Spott, die Hoffnung gib
darneben,
voraus, wenn ich muβ hie davon, das ich mir mög vertrauen
und nicht bauen, auf alles mein Tun, sonst wird michs ewig reuen
"NOOIT IS
JEZUS ONTROERENDER AANGEROEPEN"
De wankelmoedige mens verpakt in bedrieglijke
eenvoud.
Stille wateren, diepe gronden. In dit eenvoudige
koraalvoorspel roert zich heel wat meer dan zich op het eerste gehoor
openbaart. De trage, zachtmoedige melodie van Agricola’s zestiende-eeuwse
kerklied ‘Ich ruf zu dir, Herr Jesu Christ’ wordt door het pedaal van een zich
rustig voortbewegende ondersteuning voorzien. Maar schijn bedriegt, want op de
achtergrond wringt de tenor zich wanhopig in nederige bochten. De koraaltekst
schetst dan ook het beeld van een vertwijfeld mens dat zich aan Christus
vastklemt, zich ondertussen afvragend of hij wel opgewassen is tegen de taak
naar zijn woord te leven. De verschillende ingrediënten van dit enige trio in
het Orgelbüchlein laat Bach versmelten tot een
driedimensionaal geheel. Nooit is Jezus ontroerender aangeroepen, vond Maarten ‘t
Hart. En daar valt weinig tegenin te brengen.
Bron:
“bachvereniging.nl”
Registratie Vilvoorde Luistervoorbeeld
1 (0’00”- 4’11”)
Hoofdwerk: Bourdon
8’
Récit:
Basson Hautbois 8’
Pedaal: Soubasse
16’ P + HW
°De
koraalbewerking over ‘Herzlich tut mich verlangen’ (BWV 727 Anhang)
Herzlich tut mich verlangen nach einem selgen End,
weil
ich hier bin umfangen mit Trübsal und Elend.
Ich
hab Lust abzuscheiden von dieser argen Welt,
sehn
mich nach ewgen Freuden; o Jesu, komm nur bald!
Nun will ich ganz mich wenden zu dir, Herr Christ,
allein;
Gib mir ein
seligs Ende, send mir die Engel dein,
Für
mich ins ewig Leben, das du erworben hast,
da
du dich hingegeben für meine Sündenlast.
Dit is één van de vier koralen die Bach niet
opgenomen heeft in zijn “Orgelbüchlein”.
Registratie Vilvoorde Luistervoorbeeld 2 (4’12”-
7’32”)
Hoofdwerk: Montre 8’
Récit: Bourdon 8’, Fluit 4’, Quinte
3’, Flageolet 2’, Tièrce
Pedaal: Soubasse 16’ P + HW
°De
koraalbewerking over ‘O Mensch, bewein dein Sünde groß’ (BWV 622)
O Mensch, bewein dein Sünde groß,
Darum
Christus seins Vaters Schoß
Äußert und
kam auf Erden;
Von einer
Jungfrau rein und zart
Für uns er
hie geboren ward,
Er wollt der
Mittler werden,
Den Toten er
das Leben gab
Und legt
dabei all Krankheit ab
Bis sich die
Zeit herdrange,
Daß er für
uns geopfert würd,
Trüg unser
Sünden schwere Bürd
Wohl an dem
Kreuze lange!
Dit is een lange koraalbewerking, zeker vergeleken
met de andere bewerkingen in Bachs Orgel-Büchlein. Dat komt in de eerste plaats doordat
het een lange melodie is: die van Psalm 36/68 met twaalf regels. Maar bovendien
schrijft Bach een heel laag tempo voor: adagio assai. Het is dan ook een treurig lied
waarin heel Christus’ lijdensweg bezongen wordt vanuit dit uitgangspunt: mens,
bedenk goed wat jouw zonden Christus gekost hebben!
Bach probeert de luisteraar tot inkeer te brengen door de melodie breed uit te
spinnen en uitgebreid te versieren. De begeleiding kent vele dissonanten en
helemaal aan het eind, op het woord ‘lang’ gaat het tempo zelfs nog verder naar
beneden: adagissimo.
Alles bij elkaar vormt dit stuk een wonder van schoonheid dat niet onderdoet
voor de bewerking van hetzelfde lied in Bachs Matthäus-Passion.
Terecht dus dat dit misschien wel het bekendste stuk is uit het OrgelBüchlein.
Bron: “bachvereniging.nl”
Registratie Vilvoorde Luistervoorbeeld 3 (7’33”-
14’55”)
Hoofdwerk: Bourdon 8′
Récit: Prestant 4’, Fluit
4’ (octaaf lager) Tremulant
Pedaal: Soubbas 16′ P + HW
Uit
de ‘Schübler-Choräle’
Schübler-Choräle,
BWV 645-650
Ze hebben een nummer en ze hebben een (bij)naam, maar dat betekent toch
niet noodzakelijk dat Bach de zes betoverende Schübler-Choräle zelf
schreef. Vijf zijn bewerkingen van gekende cantatedelen – en het zesde is dat
wellicht ook, uit een verloren werk. Waar sommigen niet twijfelen aan de hand
van de meester en er een weloverwogen constructie in herkennen, zien andere
specialisten een groot gat tussen Bachs eigen, verfijnde transcripties en deze
vaak nogal letterlijk op het orgel overgezette werken. Liet de meester deze
taak bijvoorbeeld aan zijn zoon Wilhelm Friedemann? Wilde hij zo behalve de
meest virtuoze organisten, met Clavier-Übung III, ook spelers op
een wat populairder niveau bedienen? Werden deze succesnummers ook in bewerking
een bestseller? We weten het niet, maar feit is dat Bach zelf een exemplaar van
Schüblers drukwerk bezat, bijzonder interessant door een overvloed aan
verbeteringen en veranderingen van een componist in de allerlaatste jaren van
zijn leven.
Bron:
“bachvereniging.nl”
°De
koraalbewerking over ‘Kommst du nun, Jesu, vom Himmel herunter’
(BWV 650)
Gedicht von Kaspar Friedrich Nachtenhöfer
Melodie:
Lobe den Herren, den mächtigen König
1. Kommst du nun, Jesu,
vom Himmel herunter auf Erden?
Soll nun der Himmel
und Erde vereiniget werden?
Ewiger Gott, kann dich mein Jammer
und Not bringen zu Menschen Gebärden?
2. Was ich in Adam und Eva
durch Sterben verloren,
hast du mir, Jesu,
durch Leben und Leiden erkoren.
Gütiger Gott, alle mein Jammer und Not
endet sich, da du geboren.
3. Teufel, Tod, Hölle
die zürnen und halten zusammen,
wollen mich Sünder verschlingen
und gänzlich verdammen.
Mächtiger Gott, wende den Jammer und Not,
tilge die höllischen Flammen!
4. Gib mir, o Jesu,
nur heilige, gute Gedanken,
halte die Glieder des Leibes
in heiligen Schranken.
Heiliger Gott, laß mich nach deinem Gebot
herzlich im Glauben dir danken!
5. Führe mich endlich, o Jesu,
ins ewige Leben, welches du allen,
die glauben, versprochen zu geben,
da ich bei Gott ohne Not,
Jammer und Tod
ewig in Freuden kann schweben.
Een jubelende lofzang krijgt in
bewerking een duistere tint.
Binnen het
verhaal van de zes Schübler-Choräle staat dit afsluitende
koraal voor de Advent. Om die structuur te realiseren moest Bach (of de
anonieme bewerker) wel een tekstueel trucje uithalen. De cantate waaruit hij
deze aria leende, en dan vooral het gebruikte koraal Lobe den
Herren, hebben immers niets met Jezus’ geboorte te maken: BWV 137
gebruikt een meer algemene jubeltekst en klonk bovendien ergens midden in het
kerkjaar. Het kerstige accent wordt aangebracht door op de muziek een
alternatieve koraaltekst te plakken, al moeten we die er in deze puur
instrumentale zetting uiteraard zelf bij denken.
Deze bewerking (1748-1749) volgt
de originele altaria (2de aria uit Cantate 137 ‘Lobe den Herren’) vrijwel
letterlijk, met de hoogscherende vioolsolo in de rechterhand. Overgezet op het
orgel verliest de solo iets van zijn bravoure, wat mooi past bij het ‘nieuwe’
koraal. Dat spreekt niet zoals in de cantate van troost en bescherming, maar
smeekt dringend om verlossing door Christus’ komst.
Bron: “bachvereniging.nl”
Registratie Vilvoorde
Luistervoorbeeld 4 (14’56”- 18’47”)
Hoofdwerk: Boudon 8’, Flute Harmonique
8’
Récit: Bourdon 8’, Quinte
3’
Pedaal: Koraalbas 4’
°De
Koraalbewerking over ‘Wachet auf, ruft uns die Stimme’ (BWV 645)
1."Wachet auf," ruft uns die Stimme
Der Wächter sehr hoch auf der Zinne,
"Wach auf du Stadt Jerusalem!
Mitternacht heißt diese Stunde!"
Sie rufen uns mit hellem Munde:
"Wo seid ihr klugen Jungfrauen?
Wohlauf, der Bräutigam kommt,
Steht auf, die Lampen nehmt!
Halleluja!
Macht euch bereit
zur Hochzeitsfreud;
Ihr müsset ihm entgegen gehen!"
2.Zion hört die Wächter singen,
Das Herz tut ihr vor Freuden springen,
Sie wachet und steht eilend auf.
Ihr Freund kommt vom Himmel prächtig,
Von Gnaden stark, von Wahrheit mächtig;
Ihr Licht wird hell, ihr Stern geht auf.
Nun komm, du werte Kron,
Herr Jesu, Gottes Sohn!
Hosianna!
Wir folgen all
zum Freudensaal
Und halten mit das Abendmahl.
3.Gloria sei dir gesungen
Mit Menschen- und mit Engelzungen,
Mit Harfen und mit Zimbeln schon.
Von zwölf Perlen sind die Tore
An deiner Stadt, wir stehn im Chore
Der Engel hoch um deinen Thron.
Kein Aug hat je gespürt,
Kein Ohr hat mehr gehört
Solche Freude.
Des sind wir Froh,
Io,io!
Ewig in dulci jubilo.
Registratie Vilvoorde Luistervoorbeeld 5 (18’48”- 22’39”)
Hoofdwerk: Bourdon
8’, Trompet 8’
Récit: Bourdon 8’, Prestant 4’, Quinte
3’, Flageolet 2’, Tièrce
Pedaal: Soubasse 16’, Oktaafbas 8’, Koraalbas 4’
°De Koraalbewerking uit Cantate 147 ‘Jesu bleibet
meine Freude’ (BWV 147)
J. S. BACH: Motet Jesu, meine
Freude (BWV 227)
1.
Jesu, meine Freude,
meines Herzens Weide,
Jesu, meine Zier,
ach wie lang, ach lange
ist dem Herzen bange
und verlangt nach dir!
Gottes Lamm, mein Bräutigam,
außer dir soll mir auf Erden
nichts sonst Liebers werden.
Jezus, mijn vreugde,
weide van mijn hart,
Jezus, mijn sieraad,
ach, hoe lang, ach, lang
is mijn hart al bang
en verlangt het naar u!
Lam van God, mijn bruidegom,
niets op aarde
zal mij dierbaarder zijn dan u.
2. Es ist nun nichts
Verdammliches an denen,
die in Christo Jesu sind,
die nicht nach dem Fleische wandeln,
sondern nach dem Geist.
Zo is er dan nu geen veroordeling
voor hen
die in Christus Jezus zijn,
die niet wandelen naar het vlees,
maar naar de geest.
3.
Unter deinem Schirmen
bin ich vor den Stürmen
aller Feinde frei.
Lass den Satan wittern,
lass den Feind erbittern,
mir steht Jesus bei.
Ob es itzt gleich kracht und blitzt,
ob gleich Sünd und Hölle schrecken:
Jesus will mich decken.
Onder uw bescherming
ben ik gevrijwaard
tegen de stormen van alle vijanden.
Laat Satan maar snuiven,
laat de vijand maar toornen,
mij staat Jezus bij.
Al dondert en bliksemt het nu,
al jagen zonde en hel mij angst aan:
Jezus zal mij behoeden.
4. Denn das Gesetz des
Geistes,
der da lebendig macht in Christo Jesu,
hat mich frei gemacht
von dem Gesetz der Sünde und des Todes.
Want de wet van de geest,
die levend maakt in Christus Jezus,
heeft mij vrij gemaakt
van de wet van de zonde en de dood.
5.
Trotz dem alten Drachen,
trotz des Todes Rachen,
trotz der Furcht darzu!
Tobe, Welt, und springe,
ich steh hier und singe
in gar sichrer Ruh.
Gottes Macht hält mich in acht;
Erd und Abgrund muss verstummen,
ob sie noch so brummen.
Trotseer de oude draak!
Trotseer de muil van de dood!
Trotseer de angst daarvoor!
Raas maar, wereld, spring maar op,
ik sta hier en ik zing
in alle rust.
Gods macht zorgt voor mij,
aarde en afgrond moeten verstommen
hoe ze ook tekeergaan.
6. Ihr aber seid nicht
fleischlich, sondern geistlich,
so anders Gottes Geist in euch wohnet.
Wer aber Christi Geist nicht hat,
der ist nicht sein.
U bent echter niet vleselijk,
maar geestelijk,
tenminste, als de geest van God in u woont.
Maar wie de geest van Christus niet heeft,
die behoort hem niet toe.
7. Weg
mit allen Schätzen!
Du bist mein Ergötzen,
Jesu, meine Lust !
Weg ihr eitlen Ehren,
ich mag euch nicht hören,
bleibt mir unbewußt!
Elend, Not, Kreuz, Schmach und Tod
soll mich, ob ich viel muss leiden,
nicht von Jesu scheiden.
Weg met alle schatten!
U bent mijn genot,
Jezus, mijn lust!
Weg, ijdele loftuitingen,
ik wil jullie niet horen,
blijf buiten mijn bewustzijn!
Ellende, nood, kruis, smaad en dood
zullen mij, hoeveel ik ook moet lijden,
niet van Jezus scheiden.
8. So aber Christus in euch ist,
so ist der Leib zwar tot um der Sünde willen;
der Geist aber ist das Leben
um der Gerechtigkeit willen.
Als Christus echter in u is,
is het lichaam weliswaar dood vanwege de zonde;
maar de geest is het leven
vanwege de gerechtigheid.
9. Gute
Nacht, o Wesen,
das die Welt erlesen,
mir gefällst du nicht.
Gute Nacht, ihr Sünden,
bleibet weit dahinten,
kommt nicht mehr ans Licht!
Gute Nacht, du Stolz und Pracht!
Dir sei ganz, du Lasterleben,
gute Nacht gegeben.
Goedenacht, o wezen
dat de wereld heeft gekozen,
mij beval je niet.
Goedenacht, zonden,
blijf ver weg,
verschijn niet meer!
Goedenacht, trots en pracht!
Moge jou, zondig leven,
een heel goede nacht worden gegeven!
10. So nun der Geist des,
der Jesum von den Toten auferwecket hat,
in euch wohnet, so wird auch derselbige,
der Christum von den Toten auferwecket hat,
eure sterbliche Leiber lebendig machen
um des willen, dass sein Geist in euch wohnet.
Als nu de geest van hem
die Jezus van de doden heeft opgewekt
in u woont, zal ook hij
die Christus van de doden heeft opgewekt
uw sterfelijke lichaam levend maken,
zodat zijn geest in u kan wonen.
11.
Weicht, ihr Trauergeister,
denn mein Freudenmeister,
Jesus, tritt herein.
Denen, die Gott lieben,
muss auch ihr Betrüben
lauter Zucker sein.
Duld ich schon hier Spott und Hohn,
dennoch bleibst du auch im Leide,
Jesu, meine Freude.
Verdwijn,
droefheidsspoken,
want mijn vreugdemeester,
Jezus, komt binnen.
Voor hen die God liefhebben
moet ook hun verdriet
louter zoetheid zijn.
Ook al moet ik hier spot en hoon verdragen,
u blijft ook in mijn lijden,
Jezus, mijn vreugde.
(Nederlandse vertaling: Ria van Hengel)
Registratie
Vilvoorde Luistervoorbeeld 6 (22’40”- slot)
Hoofdwerk: Montre 8’, Gambe 8’, Bourdon 8’, Fluit 4’
Récit: Bourdon 8’,
Fluit 4’
Pedaal: Soubasse 16’, Oktaafbas 8’